در گذشته جاده های مواصلاتی که بیشتر محل عبور کاروان های تجاری و سیاحتی از شرق به غرب بود از ایران عبور می کردند و در واقع ایران پل ارتباطی غرب به شرق و شمال به جنوب بود و جاده های قدیمی و تاریخی موسوم به ادویه ، شاهی و ابریشم همه از ایران می گذشت و در این میان خراسان ، ری و آذربایجان مسیر اصلی تردد کاروانهای تجاری و سیاحتی از شرق به غرب و از غرب به شرق بود.
علت اشتهار شهر کهن تبریز که هنوز آثار جاده ابریشم آن در قلب و مرکز این شهر دیده می شود و آثار و نمادهایی نیز در آن احداث شده است به شهر اولین ها به دلیل ارتباط تبریزی ها با اتباع جهان خارج بود که در یکصد کاروانسرا و صدها حجره در کنار جاده ابریشم و دهها مسافرخانه اتراق می کردند و تازه های جهان غرب و شرق را برای بازاریان ، تجار و دانشمندان و حتی مردم عادی تبریز بازگو می کردند .
شکل گیری اولین مراکز آموزشی عالی و عمومی به سبک امروزی در تبریز از جمله ربع رشیدی ، کودکستان ، مدرسه ، چاپخانه ، داروخانه بلدیه ، نظمیه ، عدلیه ( شهرداری ، شهربانی ،دادگستری ) ویا اولین تجارتخانه های رسمی در بازار تبریز و همچنین اعزام اولین گروه دانشجویان ایران به خارج و راه اندازی اولین مراکز خدماتی چون لوله کشی آب و یا برق و آسفالت خیابان نتیجه مماشات و مراودات مردم تبریز با خارجیان بوده است و تا کنون مجموعه بازار تبریز به عنوان بزرگترین سازه آجری به هم پیوسته دنیا و عظیم ترین بازار سرپوشیده عالم هنوز یادگارهای زیادی از آن دوران که تبریز محل اتراق و عبور و مرور کاروانهای تجاری بود را به یاد دارد.
استانبول قاپوسی ، گرجیلر ، بناهای قفقاز و تجارتخانه های پرتغال در گوشه و کنار بازار بزرگ تبریز به چشم می خورد و اگر شما هم به استانبول ، آناتولی ، قفقاز ، تفلیس ، ایراوان ، نخجوان ،باکو و داغستان سفرکنید دروازه های تبریز قاپوسی خودنمایی می کنند .
با این وصف لزوم حفظ و حراست از میراث جاده ابریشم در آذربایجان شرقی و تبریز بیش از پیش ضروری است . دکتر غلامحسین کریمی استاد اکوتوریسم دانشگاههای تبریز نیز با اشاره به تاثیر جاده ابریشم در توسعه گردشگری می گوید : بدون تردید جاده ابریشم با توجه به پیشینه تاریخی خود دارای ابعاد مختلف اقتصادی – فرهنگی بوده است و امروزه با گسترش راه ها ، ارتباطات و صنعت حمل و نقل ، نقش اقتصادی آن افزون گشته است ، از این رو رویکرد جدیدی باید به این مسیر تاریخی و استراتژیک به خصوص در توسعه گردشگری اتخاذ شود.
وی می افزاید : به هرحال رشد و پیشرفت های موجود در فرآیند جهانی شدن اقتصاد گردشگری و رویکرد روز افزون کشورها به این صنعت درآمدزا در چند دهه اخیر ، گرایش به موضوع گردشگری نقش و جایگاه ویژه ای یافته است و در این شرایط تعریف راهبردهای جدید گردشگری برای کشورهای اسلامی مسیر جاده ابریشم نیز اهمیت زیادی دارد ، لذا احیای آن جاده علاوه بر عامل ارتباط دهنده فرهنگ ها و برقراری صلح و دوستی میان کشورها ، می تواند نسبت به معرفی تاریخ و تمدن کهن ایران اسلامی کمک نماید .
استاد اکوتوریسم دانشگاههای تبریز می گوید : خوشبختانه قراردادن یکی از مراکز رسمی جاده ابریشم در تبریز کشورمان را به طور جدی وارد مقوله احیای این شاهراه بین المللی تاریخی کرده است چرا که ایران از جمله کشورهایی است که به لحاظ قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم می تواند از مزایای خوبی در جهت توسعه گردشگری بهره مند شود و می تواند از این مزایا در راستای افزایش درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت استراتژیک خود در منطقه به نحو مطلوب استفاده کند .
وی می افزاید : درعین حال استان آذربایجان شرقی با توجه به قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم در شمالغرب کشور به نوبه خود می تواند به عنوان پل ارتباطی میان کشورهای آسیای میانه ایفای نقش نماید و از طرف دیگر از انجایی که این کشورها جمعیت بزرگی را در خود جای داده و از درآمدهای زیادی نیز برخوردارند میتوانند به عنوان بازارهای هدف گردشگری برای استان آذربایجان شرقی باشند .
کریمی می گوید : همچنین ارتباط کشورهای آسیای میانه با خلیج فارس و شرق آسیا با کشورهای اروپایی از طریق ایران برای گردشگران بسیار مقرون به صرفه است به نحوی که بسیاری از این کشورها به دنبال آن هستند تا چنین روابطی را از طریق ایران برقرار نمایند .
کارشناسان بر این باورند که موقعیت خاص راهبردی و ترانزیتی استان آذربایجان شرقی مخصوصا مسیر جاده ابریشم می تواند فرصتها و مزیتهای زیادی را برای بازارهای اسلامی داشته باشد و بهره برداری درست و به موقع از آثار تاریخی این مسیر مانند کاروانسرای پیام مرند و ده ها اثر تاریخی و سرمایه گذاری لازم و تبلیغات گسترده همزمان میتواند در بهره برداری اثر بخش از موقعیت جغرافیایی و منحصر به فرد این مسیر موثر باشد
دکتر احمد شعبانی فرد محقق تاریخ نیز در این باره می گوید : در سفر اخیر به باسمنج مشاهده کردم که کاروانسراهای تاریخی این شهر تخریب شده اند و تنها مسافرخانه به جا مانده در خیابان ایپک یولی این شهر نیز در مسیر توسعه خیابان کاملا با خاک یکسان شده و دربها و ستونهای قدیمی کاروان سرا ها و مسافرخانه های مذکور نیز به یغما برده شده است.
وی می افزاید : سوداگران میراث فرهنگی سنگ ها و ستونهای تاریخی برخی پلهای به جامانده مسیر جاده ابریشم را به غارت می برند و برخی از این پل ها در حال ریزش است و پل تاریخی سعیدآباد در مسیر جاده ابریشم ما بین شبلی - باسمنج نیز به مرمت و بازسازی نیاز دارد .
شعبانی فرد می گوید : دیوارهای تاریخی بخشی از جاده ابریشم در مسیر باسمنج – تبریز که در محل توسعه و احداث شهرک مهرانشهر دانشگاه تبریز قرار دارد نیز بصورت عمد تخریب می شود در حالیکه باید شهرداران تبریز و باسمنج و میراث فرهنگی با حفظ و نگهداری و مرمت این دیوارهای سنگی و کاهگلی 500 سال پیش بخشهایی از مسیر را برای آیندگان نگهداری کنند .
وی می افزاید : دیوارهای باغات تاریخی وزیر باغی و فرش باغی نیز به کلی تخریب و دیوارهای آجری جدید کار گذاشته شده اند و متاسفانه نسل آینده از این جاده تاریخی اطلاع چندانی نخواهند داشت و آثار آن را مشاهده نخواهند کرد .
از سوی دیگر استاندار آذربایجانشرقی می گوید : با توجه به پیشینه تاریخی و اهمیت راهبردی جاده ابریشم بی تردید احیای آن به گسترش همگرایی ها با محوریت این مسیر حتی می تواند مصالح کشورهای همسایه را نیز تامین کند .
علیرضا بیگی می گوید : این جاده تاریخی که از شرق دنیا به طرف غرب دنیا کشیده شده است ایران و مناطق آذربایجان آن در وسط این بزرگترین شاهراه مواصلاتی تاریخی قرار گرفته است .
وی می افزاید : مسیر جاده ابریشم نه تنها مسیر انتقال کالا و مبادلات اقتصادی و تجاری بوده بلکه برای تبادل ایده ها و فرهنگ ها بین کشورهای همسایه نیز نقش مهمی داشته است.
بیگی می گوید : برای احیای تجارت و گردشگری جاده ابریشم چند سال است که استانداری های آذربایجان شرقی و غربی فعال شده اند و در اجلاسیه های بین المللی احیای جاده ابریشم که تاکنون در ترابوزان ترکیه و تبریز ایران برپا شده است حضور فعالی داشته اند .
استاندار آذربایجانشرقی می گوید : در همایش بین المللی احیای جاده ابریشم که امسال در تبریز برگزار شد نمایندگان تجاری و بازرگانی و گردشگری 16 کشور جهان به تبریز آمدند و برای احیای مجد و شکوه گذشته این شاهراه تاریخی و بین المللی و احیای گردشگری در آن به توافق های مهمی رسیدند و هم اکنون هیئت های تجاری در این زمینه فعال شده اند .
دکتربیگی می افزاید : با ثبت جهانی مجموعه تاریخی بازار تبریز به عنوان عظیم ترین سازه آجری تجاری به هم پیوسته دنیا و همچنین کلیساهای آذربایجان ، گنبد سلطانیه زنجان ، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و تخت سلیمان تکاب در شمالغرب کشور حضور گردشگران بین المللی فزونی گرفته و با احیای بخش هایی از جاده ابریشم گردشگران جهان علاقمند به بازدید ازآن خواهند بود .
محمد پروین مراغه ای مدیر کل بین المللی سازمان گردشگری نیز می گوید : دولت و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برنامه های مختلفی برای احیای جاده ابریشم از خراسان تا آذربایجان داشته و تاکنون در همایش های منطقه ای و بین المللی زیادی در راستای احیای جاده ابریشم در ایران ، چین و ترکیه مشارکت فعال داشته است.
غلامحسین کریمی دانش آموخته رشته برنامه ریزی توریسم،مدرس دانشگاه و عضو پیوسته انجمن علمی گردشگری ایران |